نويسنده: برزو قادری
زنجبيل(zingiberaceae) به تيرهای از گياهان اطلاق میشود که در نواحی گرم قارههای آسيا، آفريقا و اروپا پراکندهاند. منشأ آن را شرق هندوستان و برخی آفريقا بحساب آوردهاند. در هر حال از دوران باستان در هند، سيلان و چين گياهی شناخته شده و مورد استفاده در درمانگری بوده است و از دو هزار سال پيش در اروپا نيز شناخته و مورد استفاده قرار گرفته است. چنانکه بيرونی از قول جالينوس گفته است: «اين گياه که رطوبت زيادی دارد از سرزمين بربرها آورده میشود.» گياهانی علفی و چند سالهاند که ساقهی هوايی آنها از غدههای زيرزمينی که اندوختهی فراوان مواد نشاسته ای و معطر دارند، منشأ میگيرد. گلهای آنها اغلب زيبا و تنها دارای يک پرچم زايا هستند. اين تيره دارای جنسهای متعددی است مثل گلوبا(Globa)، آلپينيا(Alpinia) و زنجبيل(Zingiber) که تنها جنس اخير خود دارای 100 گونه است. در هر حال اين تيره از گياهان بومی ايران که بطور وحشی رشد کنند بحساب نمیآيد. امّا ظاهراً حکيمان ما از قرنها پيش به علت آشنايی با خواص فوقالعادهی آن، اين گياه را کاشته و پرورش دادهاند. حکيم سيدمحمد تنکابنی در اثر مشهور خود “تحفه المؤمنين” اشاره کرده است که اين گياه در مازندران هم به عمل میآمده است:
«بيخی است معروف و گياه او شبيه به گياه شقاقل و از آن بسيار کوچکتر و بیگل و بیثمر و در مازندران نيز میباشد.»
تحفهالمؤمنين ص 232
بيرونی هم از قول ابوحنيفه گفته است زنجبيل در ساحل عمان پرورش میيافته است.
در هر حال همانطور که ملاحظه میشود قرنهاست که زنجبيل توسط حکيمان ما استفاده شده است و به نظر میرسد که طی قرنها گونههای متفاوتی شناسايی و مورد استفاده قرار گرفته باشد. به عنوان مثال ابنسينا در قانون(جلد دوم ص133) اشاره میکند مزاج زنجبيل تازه در آخر سوم گرم و در دوم خشک است حال آنکه در تحفهالمؤمنين آن را گرم در درجه دوم و خشک در درجه اول لحاظ کرده است. و اين گويای آنست که اين حکيمان گونههای متفاوتی از زنجبيل را توصيف کردهاند.
اهميّت زنجبيل(Ginger) در مکاتب درمانگری مشرق زمين تا حدّی است که به عنوان مثال در هند آن را ويشوا بساج(Vishvabhesaj) يعنی “درمان و شفای جهانی” خواندهاند. استفاده از زنجبيل به صورت خشک و تازه هر دو متداول است و البته هر دو شکل دارای خواص شفابخش هستند ولی خشک آن گرمتر است.
برای آشنايی با شناسنامهی زنجبيل بويژه در طب اخلاطی به جدول زير دقت کنيد:
نام | فارسی | عربی | سريانی | سانسکريت | هندی | چينی | انگليسی | لاتين |
شَنگَليل
شَنگَوير |
زنجفيل
زنجبيل |
زنگبيل | Sunthi
Srangavera |
تازهAdrak
خشکNagar |
Jiang
خشکGan j. تازهShen j. |
Ginger | Zingiber
Officinale |
|
اندام مورد استفاده | ريشه | |||||||
طبيعت | تازه: گرم در درجه دوم و خشک در درجه اول
خشک: گرم و خشک در درجه دوم |
|||||||
مُصلح | عسل و روغن بادام | |||||||
مزه | تند و شيرين | |||||||
مؤثر بر سيستمهای بدنی | بويژه سيستم گوارش و تنفسی | |||||||
تأثيرات شفابخش | محرک، معّرق، بادشکن، ضدتهوع
مسکّن، ضد عفونی کننده، خلطآور(بويژه خشک آن)، رافع تشنگی بلغمی |
|||||||
تأثيرات ذهنی ـ روانی | نشاطآور، توليد نيرو و شور زندگی، رافع افسردگی، غم و تنبلی | |||||||
احتياط | تب بالا، خونريزی، التهابات پوستی | |||||||
مؤثر بر بيماريها | تهوع، زکام و سرماخوردگی، سوءهاضمه، شکم درد، درد مفاصل، سردی مزاج، سردرد | |||||||
موارد تهيه و استفاده | جوشاندن، خيساندن، تنطور، پودر، شيرهی تازه، بخور و قرقره |
خواص و روشهای استفاده از زنجبيل
مسکّن دردـ يکی از خواص زنجبيل که از قديم شناخته شده و مورد توجه قرار گرفته است ويژگی ضد درد بودن آن است. به عنوان مثال شکم درد(Cramp)، سردردها بويژه سردردهای بلغمی و درد و گرفتگی شکم در دوران قاعدگی را میتوان با اين نسخه مديريت کرد :
*موضع درد را با روغن مناسب در آغاز چرب کرده و کمی ماساژ دهيد. سپس شيرهی تازهی زنجبيل را با پودر زنجبيل در يک هاون مخلوط کرده و میکوبيم(نسبت آب به پودر 4به 1باشد) تا به صورت يک مربای غليظ درآيد. خمير حاصله را روی موضع درد میگذاريم. پس از تسکين ضماد را برداشته و با آب ولرم ناحيه مربوطه را کامل میشوئيم.
*کسانی که بر اثر کتک خوردن، ضربت تازيانه و چوب بدنشان ورم کرده و کوفته شده است، لازم است بجای آب، آبی بنوشند که در آن نخود خيسيده شده است و به عنوان غذا لوبيای قرمز و نخود خيسيده، پوست کنده شده و نرم پخته شده تناول کنند. و به عنوان دارو زنجبيل و راوند(Rheum palmatum) را به طور مساوی درهم مخلوط کرده و میتوان تا چهار و نيم گرم از آن را با آب گرم ميل کرد.
*در مورد درد مفاصل که به علت فزونی رطوبات است میتوان از نسخهی زير استفاده کرد: زنجبيل 30 گرم، تربد مجوف مصمغ سفيد(Ipomoea turpethum) 60 گرم، که بايد کامل و نرم ساييده شده و بعد از هر وعدهی غذا يک قاشق چايخوری ميل شود.
رافع نفخ و اشتهاآورـ يکی ديگر از منافع زنجبيل کمک آن در رفع نفخ و رياح غليظ در امعاء است. زنجبيل در رفع رطوبت بلّه و تحليل رياح بسيار مؤثر است و از سويی باعث تهييج حرارت غريزی و تقويت معده میشود.
*به اين منظور میتوان يک قاشق چايخوری آب زنجبيل تازه و همين مقدار آب ليموی تازه را پس از غذا مصرف کرد.
*دم کردهی زنجبيل را هم میتوان نيمساعت پس از غذا مصرف کرد در رفع نفخ نافع و مؤثر است.
*اصولاً خوردن چند ورق زنجبيل تازه همراه با کمی نمک و چند قطره ليموی تازه اشتهاآور بسيار مناسبی است و باعث میشود غذا کامل هضم شود. اين ترکيب را بهتر است يک ربع پيش از غذا مصرف کنيد.
*ريختن پودر زنجبيل بر روی ميوههای تازه هنگام خوردن باعث میشود تری که از خوردن ميوههای تازه در معده بوجود میآيد مهار شود. کسانی که ميوه زياد میخورند میتوانند زنجبيل را با کندر و نبات پودر کرده پس از ميوه خوردن يک قاشق از آن بخورند.
مهار حالات تهوع و اسهال ـ زنجبيل رافع اسهال است که به دليل فساد غذا در سيستم گوارش حاصل شده باشد و برای مديريت حالت تهوع و حال به هم خوردن که در طی سفر پيش میآيد مفيد و کارامد است. اثر ضد تهوع زنجبيل در تحقيقات جديد معادل ويتامين B6 لحاظ شده است.
*برای مديريت حالت تهوع حين سفر میتوان از چای زنجبيل استفاده کرد و يا چند کپسول2 صفر (00)را ازپودر زنجبيل خشک که نرم ساييده شده و در کپسول پر شده است همراه داشت و پيش از سفر 1تا 2 کپسول را ميل کرد.
*ترکيب 1 قاشق چايخوری آب زنجبيل تازه با همان مقدار آب پياز تازه در کاهش حالت تهوع نافع است. در اينصورت اين ترکيب را اول بو کرده سپس بنوشند.
*برای کاهش اسهال میتوان 2 قاشق روغن حيوانی گاوی خالص را با يک قاشق پودر زنجبيل در يک ظرف آهنی پخت تا خميری بدست آيد. خمير بدست آمده را روزانه 3 نوبت هر بار يک قاشق چايخوری ميل کنند. اين ترکيب در رفع درد استخوان(Osteoarthritis) هم مؤثر است.
*مالش آب زنجبيل تازه به پايين شکم به توقف اسهال و دل درد کمک میکند. در اينصورت بهتر است اول پايين شکم را کمی چرب کرد سپس با آب زنجبيل تازه مالش داد.
تقويت نيرو و ميل جنسی ـ زنجبيل نه تنها ميل جنسی را افزون میکند بلکه رطوبت زنجبيل تازه سبب فزونی آب پشت هم میشود. اصولاً زنجبيل با برچيدن رطوبت و تری هم گوارش را تقويت میکند هم ميل و شهوت را و حتّی با رفع رطوبات سر و گلو بر هوش و دقّت هم اثرگذار است.
*بمنظور افزايش آب پشت ترکيب زنجبيل(30 گرم)، خولنجان(30 گرم) و مغز پسته(60 گرم) را نرم ساييده و پس از هر وعدهی غذا 10 گرم ميل شود. بهتر است اين نسخه بمدت طولانی مداومت شود. اگر اين دارو با زردهی تخممرغ عسلی ترکيب شود(بويژه در نوبت صبح) در توليد منی بسيار مؤثر خواهد بود.
*برای سرد مزاجان و افراد کهنسال هم خوردن مربای زنجبيل پس از هر وعدهی غذا قابل توصيه است. رطوبت زائد در معده را خشک کرده و ميل جنسی را میافزايد.
*در سنگال زنان برای مردان خود کمربندهايی از ريشهی کوبيده شدهی زنجبيل میبافند تا نيروی جنسی آنها را تقويت کنند، که قاعدتاً باعث سوزش زيادی در دور کمر خواهد شد! ولی استفاده از چنين ضمادهايی بمدّت کوتاه میتواند مفيد باشد. (آن هم پس از چرب شدن دور کمر)
برخی فراوردههای زنجبيل
چای زنجبيل ـ 1 قاشق پودر زنجبيل يا 2 برابر آن زنجبيل تازهی رنده شده را داخل قوری ريخته و به آن آبجوش اضافه میکنيم و حدود 5 دقيقه روی حرارت میگذاريم تا رنگ جوشانده زرد شود از صافی عبور داده و استفاده میکنيم. اين دم کرده را نه تنها میتوان نوشيد بلکه در صورت زکام و گلودرد با کمی نمک میتوان آن را قرقره هم کرد.
تنطور زنجبيل ـ 1 قسمت زنجبيل رنده شده + 3 قسمت الکل 50 درجه را مخلوط میکنيم و داخل يک شيشهی تيره رنگ میريزيم و میگذاريم تا 14 روز بماند. در اين مدّت هر روز شيشه را چندين بار تکان میدهيم. در پايان اين زمان محلول را صاف کرده و در جای خشک و خنک قرار میدهيم.
مربای زنجبيل ـ که به آن زنجبيل پرورده هم گفته میشود و خواص فراوانی دارد. برای تقويت قوای جنسی، هضم طعام، معدهی سرد، تب بلغمی و سوداوی بسيار مفيد است و مدّر بول هم محسوب میشود.
زنجبيل را بمدّت 20 روز در آب میخيسانيم سپس خشک کرده با آب و اندکی عسل میجوشانيم تا کاملاً نرم شود سپس زنجبيل را ريز کرده آنقدر عسل کف گرفته روی آن میريزيم که آن را بپوشاند و میگذاريم تا جا بيفتد.
روغن فرّار زنجبيل ـ اين روغن را با روش تقطير از ريشهی تازه زنجبيل بدست میآورند. رنگ آن زرد کمرنگ و کمی متمايل به سبز است که با گذشت زمان تيرهتر میشود. رايحهی آن بسيار خاص است و خيلی شباهت به بوی زنجبيل خشک ندارد! اصولاً زنجبيل در هر نوع بيماری که بدن نتواند رطوبت و تری را با منشأ داخلی يا خارجی مهار کند قابل استفاده است. اسهال و زکام نمونههايی از ناتوانی با منشأ داخلی و دردهای مفصلی مخصوص زمستان نمونهای است با منشأ خارجی و در تمام اين موارد زنجبيل کارامد است.
با افزودن 3 تا 5 قطره روغن فرّار زنجبيل به روغن حامل و ماساژ و کمپرس میتوان دردهای مفصلی را مديريت کرد.
منابع و مآخذ :
ـ ابنسينا، حسينبنعبداله،. قانون در طب.، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش 1362 ج دوم.
ـ بيرونی، ابوريحان.، الصيدنه فیالطب.، ترجمه باقر مظفرزاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی 1383.
ـ تنکابنی، سيد محمد مؤمن.، تحفهالمومنين.، تصحيح و تحقيق روجا رحيمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، موسسه نشر شهر1386.
ـ عباديانی، محمد.، داروهای آبدست طبيب در مکتب طب ايرانی، انتشارات نياکان 1390.
ـ زرگری، علی.، گياهان دارويی، انتشارات دانشگاه تهران1376 ج چهارم.