اهميت زنجبيل و گستره ­ی منافعِ آن در مکتب طب ايرانی

نويسنده: برزو قادری

 زنجبيل(zingiberaceae) به تيره­‌ای از گياهان اطلاق می­شود که در نواحی گرم قاره‌های آسيا، آفريقا و اروپا پراکنده‌اند. منشأ آن را شرق هندوستان و برخی آفريقا بحساب آورده‌­اند. در هر حال از دوران باستان در هند، سيلان و چين گياهی شناخته شده و مورد استفاده در درمانگری بوده است و از دو هزار سال پيش در اروپا نيز شناخته و مورد استفاده قرار گرفته است. چنانکه بيرونی از قول جالينوس گفته است: «اين گياه که رطوبت زيادی دارد از سرزمين بربرها آورده می­شود.» گياهانی علفی و چند ساله‌­اند که ساقه‌­ی هوايی آنها از غد‌‌ه‌­های زيرزمينی که اندوخته‌­ی فراوان مواد نشاسته ­ای و معطر دارند، منشأ می­گيرد. گلهای آنها اغلب زيبا و تنها دارای يک پرچم زايا هستند. اين تيره دارای جنس­های متعددی است مثل گلوبا(Globa)، آلپينيا(Alpinia) و زنجبيل(Zingiber) که تنها جنس اخير خود دارای 100 گونه است. در هر حال اين تيره از گياهان بومی ايران که بطور وحشی رشد کنند بحساب نمی‌­آيد. امّا ظاهراً حکيمان ما از قرنها پيش به علت آشنايی با خواص فوق­العاده‌­ی آن، اين گياه را کاشته و پرورش داده‌­اند. حکيم سيدمحمد تنکابنی در اثر مشهور خود “تحفه المؤمنين” اشاره کرده است که اين گياه در مازندران هم به عمل می­آمده است:

«بيخی است معروف و گياه او شبيه به گياه شقاقل و از آن بسيار کوچکتر و بی­گل و بی­ثمر و در مازندران نيز می­باشد.»

تحفه­‌المؤمنين ص 232

بيرونی هم از قول ابوحنيفه گفته است زنجبيل در ساحل عمان پرورش می­يافته است.

در هر حال همانطور که ملاحظه می­شود قرنهاست که زنجبيل توسط حکيمان ما استفاده شده است و به نظر می­رسد که طی قرنها گونه‌­های متفاوتی شناسايی و مورد استفاده قرار گرفته باشد. به عنوان مثال ابن­‌سينا در قانون(جلد دوم ص133) اشاره می­کند مزاج زنجبيل تازه در آخر سوم گرم و در دوم خشک است حال آنکه در تحفه­‌المؤمنين آن را گرم در درجه دوم و خشک در درجه اول لحاظ کرده است. و اين گويای آنست که اين حکيمان گونه­‌های متفاوتی از زنجبيل را توصيف کرده‌­اند.

اهميّت زنجبيل(Ginger) در مکاتب درمانگری مشرق زمين تا حدّی است که به عنوان مثال در هند آن را ويشوا بساج(Vishvabhesaj) يعنی “درمان و شفای جهانی” خوانده­‌اند. استفاده از زنجبيل به صورت خشک و تازه هر دو متداول است و البته هر دو شکل دارای خواص شفابخش هستند ولی خشک آن گرم­تر است.

برای آشنايی با شناسنامه‌­ی زنجبيل بويژه در طب اخلاطی به جدول زير دقت کنيد:

نام	فارسی	عربی	سريانی	سانسکريت	هندی	چينی	انگليسی	لاتين
	شَنگَليل شَنگَوير	زنجفيل زنجبيل	زنگبيل	Sunthi Srangavera	تازهAdrak خشکNagar	Jiang خشکGan j. تازهShen j.	Ginger	Zingiber Officinale
اندام مورد استفاده					ريشه
طبيعت					تازه: گرم در درجه دوم و خشک در درجه اول خشک: گرم و خشک در درجه دوم
مُصلح					عسل و روغن بادام
مزه					تند و شيرين
مؤثر بر سيستم­های بدنی					بويژه سيستم گوارش و تنفسی
تأثيرات شفابخش					محرک، معّرق، بادشکن، ضدتهوع مسکّن، ضد عفونی کننده، خلط­آور(بويژه خشک آن)، رافع تشنگی بلغمی
تأثيرات ذهنی ـ روانی					نشاط­آور، توليد نيرو و شور زندگی، رافع افسردگی، غم و تنبلی
احتياط					تب بالا، خونريزی، التهابات پوستی
مؤثر بر بيماريها					تهوع، زکام و سرماخوردگی، سوء­هاضمه، شکم درد، درد مفاصل، سردی مزاج، سردرد
موارد تهيه و استفاده					جوشاندن، خيساندن، تنطور، پودر، شيره­ی تازه، بخور و قرقره

 

خواص و روشهای استفاده از زنجبيل

مسکّن دردـ يکی از خواص زنجبيل که از قديم شناخته شده و مورد توجه قرار گرفته است ويژگی ضد درد بودن آن است. به عنوان مثال شکم درد(Cramp)، سردردها بويژه سردردهای بلغمی و درد و گرفتگی شکم در دوران قاعدگی را می­توان با اين نسخه مديريت کرد :

*موضع درد را با روغن مناسب در آغاز چرب کرده و کمی ماساژ دهيد. سپس شيره­ی تازه­ی زنجبيل را با پودر زنجبيل در يک هاون مخلوط کرده و می­کوبيم(نسبت آب به پودر 4به 1باشد) تا به صورت يک مربای غليظ درآيد. خمير حاصله را روی موضع درد می­گذاريم. پس از تسکين ضماد را برداشته و با آب ولرم ناحيه مربوطه را کامل می­شوئيم.

*کسانی که بر اثر کتک خوردن، ضربت تازيانه و چوب بدنشان ورم کرده و کوفته شده است، لازم است بجای آب، آبی بنوشند که در آن نخود خيسيده شده است و به عنوان غذا لوبيای قرمز و نخود خيسيده، پوست کنده شده و نرم پخته شده تناول کنند. و به عنوان دارو زنجبيل و راوند(Rheum palmatum) را به طور مساوی درهم مخلوط کرده و می­توان تا چهار و نيم گرم از آن را با آب گرم ميل کرد.

*در مورد درد مفاصل که به علت فزونی رطوبات است می­توان از نسخه­‌ی زير استفاده کرد: زنجبيل 30 گرم، تربد مجوف مصمغ سفيد(Ipomoea turpethum) 60 گرم، که بايد کامل و نرم ساييده شده و بعد از هر وعده­‌ی غذا يک قاشق چايخوری ميل شود.

رافع نفخ و اشتها­آورـ يکی ديگر از منافع زنجبيل کمک آن در رفع نفخ و رياح غليظ در امعاء است. زنجبيل در رفع رطوبت بلّه و تحليل رياح بسيار مؤثر است و از سويی باعث تهييج حرارت غريزی و تقويت معده می­شود.

*به اين منظور می­توان يک قاشق چايخوری آب زنجبيل تازه و همين مقدار آب ليموی تازه را پس از غذا مصرف کرد.

*دم کرده­­‌ی زنجبيل را هم می­توان نيم‌ساعت پس از غذا مصرف کرد در رفع نفخ نافع و مؤثر است.

*اصولاً خوردن چند ورق زنجبيل تازه همراه با کمی نمک و چند قطره ليموی تازه اشتهاآور بسيار مناسبی است و باعث می­شود غذا کامل هضم شود. اين ترکيب را بهتر است يک ربع پيش از غذا مصرف کنيد.

*ريختن پودر زنجبيل بر روی ميوه‌­های تازه هنگام خوردن باعث می­شود تری که از خوردن ميوه‌­های تازه در معده بوجود می­آيد مهار شود. کسانی که ميوه زياد می­خورند می­توانند زنجبيل را با کندر و نبات پودر کرده پس از ميوه خوردن يک قاشق از آن بخورند.

مهار حالات تهوع و اسهال ـ زنجبيل رافع اسهال است که به دليل فساد غذا در سيستم گوارش حاصل شده باشد و برای مديريت حالت تهوع و حال به هم خوردن که در طی سفر پيش می­آيد مفيد و کارامد است. اثر ضد تهوع زنجبيل در تحقيقات جديد معادل ويتامين B6 لحاظ شده است.

*برای مديريت حالت تهوع حين سفر می­توان از چای زنجبيل استفاده کرد و يا چند کپسول2 صفر (00)را ازپودر زنجبيل خشک که نرم ساييده شده و در کپسول پر شده است همراه داشت و پيش از سفر 1تا 2 کپسول را ميل کرد.

*ترکيب 1 قاشق چايخوری آب زنجبيل تازه با همان مقدار آب پياز تازه در کاهش حالت تهوع نافع است. در اينصورت اين ترکيب را اول بو کرده سپس بنوشند.

*برای کاهش اسهال می­توان 2 قاشق روغن حيوانی گاوی خالص را با يک قاشق پودر زنجبيل در يک ظرف آهنی پخت تا خميری بدست آيد. خمير بدست آمده را روزانه 3 نوبت هر بار يک قاشق چايخوری ميل کنند. اين ترکيب در رفع درد استخوان(Osteoarthritis) هم مؤثر است.

*مالش آب زنجبيل تازه به پايين شکم به توقف اسهال و دل درد کمک می­کند. در اينصورت بهتر است اول پايين شکم را کمی چرب کرد سپس با آب زنجبيل تازه مالش داد.

تقويت نيرو و ميل جنسی ـ زنجبيل نه تنها ميل جنسی را افزون می­کند بلکه رطوبت زنجبيل تازه سبب فزونی آب پشت هم می­شود. اصولاً زنجبيل با برچيدن رطوبت و تری هم گوارش را تقويت می­کند هم ميل و شهوت را و حتّی با رفع رطوبات سر و گلو بر هوش و دقّت هم اثرگذار است.

*بمنظور افزايش آب پشت ترکيب زنجبيل(30 گرم)، خولنجان(30 گرم) و مغز پسته(60 گرم) را نرم ساييده و پس از هر وعده­‌ی غذا 10 گرم ميل شود. بهتر است اين نسخه بمدت طولانی مداومت شود. اگر اين دارو با زرده‌­ی تخم­‌مرغ عسلی ترکيب شود(بويژه در نوبت صبح) در توليد منی بسيار مؤثر خواهد بود.

*برای سرد مزاجان و افراد کهنسال هم خوردن مربای زنجبيل پس از هر وعده­­‌ی غذا قابل توصيه است. رطوبت زائد در معده را خشک کرده و ميل جنسی را می­افزايد.

*در سنگال زنان برای مردان خود کمربندهايی از ريشه‌­ی کوبيده شده‌­ی زنجبيل می­بافند تا نيروی جنسی آنها را تقويت کنند، که قاعدتاً باعث سوزش زيادی در دور کمر خواهد شد! ولی استفاده از چنين ضمادهايی بمدّت کوتاه می­تواند مفيد باشد. (آن هم پس از چرب شدن دور کمر)

 

برخی فراورده‌­های زنجبيل

    چای زنجبيل ـ 1 قاشق پودر زنجبيل يا 2 برابر آن زنجبيل تازه­‌ی رنده شده را داخل قوری ريخته و به آن آب­جوش اضافه می­کنيم و حدود 5 دقيقه روی حرارت می­گذاريم تا رنگ جوشانده زرد شود از صافی عبور داده و استفاده می­کنيم. اين دم کرده را نه تنها می­توان نوشيد بلکه در صورت زکام و گلودرد با کمی نمک می­توان آن را قرقره هم کرد.

تنطور زنجبيل ـ 1 قسمت زنجبيل رنده شده + 3 قسمت الکل 50 درجه را مخلوط می­کنيم و داخل يک شيشه­‌ی تيره رنگ می­ريزيم و می­گذاريم تا 14 روز بماند. در اين مدّت هر روز شيشه را چندين بار تکان می­دهيم. در پايان اين زمان محلول را صاف کرده و در جای خشک و خنک قرار می­دهيم.

مربای زنجبيل ـ که به آن زنجبيل پرورده هم گفته می­شود و خواص فراوانی دارد. برای تقويت قوای جنسی، هضم طعام، معده­‌ی سرد، تب بلغمی و سوداوی بسيار مفيد است و مدّر بول هم محسوب می­شود.

زنجبيل را بمدّت 20 روز در آب می­خيسانيم سپس خشک کرده با آب و اندکی عسل می­جوشانيم تا کاملاً نرم شود سپس زنجبيل را ريز کرده آنقدر عسل کف گرفته روی آن می­ريزيم که آن را بپوشاند و می­گذاريم تا جا بيفتد.

روغن فرّار زنجبيل ـ اين روغن را با روش تقطير از ريشه­‌ی تازه زنجبيل بدست می‌­آورند. رنگ آن زرد کم­رنگ و کمی متمايل به سبز است که با گذشت زمان تيره‌­تر می­شود. رايحه­‌ی آن بسيار خاص است و خيلی شباهت به بوی زنجبيل خشک ندارد! اصولاً زنجبيل در هر نوع بيماری که بدن نتواند رطوبت و تری را با منشأ داخلی يا خارجی مهار کند قابل استفاده است. اسهال و زکام نمونه‌هايی از ناتوانی با منشأ داخلی و دردهای مفصلی مخصوص زمستان نمونه­‌ای است با منشأ خارجی و در تمام اين موارد زنجبيل کارامد است.

با افزودن 3 تا 5 قطره روغن فرّار زنجبيل به روغن حامل و ماساژ و کمپرس می­توان دردهای مفصلی را مديريت کرد.

 

منابع و مآخذ :

ـ ابن­‌سينا، حسين‌­بن‌­عبداله،. قانون در طب.، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش 1362 ج دوم.

ـ بيرونی، ابوريحان.، الصيدنه فی­الطب.، ترجمه باقر مظفرزاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی 1383.

ـ تنکابنی، سيد محمد مؤمن.، تحفه­‌المومنين.، تصحيح و تحقيق روجا رحيمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، موسسه نشر شهر1386.

ـ عباديانی، محمد.، داروهای آبدست طبيب در مکتب طب ايرانی، انتشارات نياکان 1390.

ـ زرگری، علی.، گياهان دارويی، انتشارات دانشگاه تهران1376 ج چهارم.