نويسنده:برزو قادري
ريحان‌ها (Ocimum) گياهاني علفي هستند كه در نواحي حاره‌ي هر دو نيمكره بويژه در قاره‌ي افريقا رشد مي‌كنند و بالغ بر 60 گونه مي‌باشند. يكي از معطرترين گونه‌هاي آن ˝بادروج˝ يا همان ريحانِ (Ocimum Basilicum) متداول در سرزمين ماست، كه از قديم تزيين سفره‌هاي غذاي ايرانيان بوده است. ريحان گياهي علفي، يكساله، بسيار معطر با برگهاي پهن بيضوي و نوك تيز با كناره‌هاي دندانه دار و داراي گلهايي معطر به رنگ سفيد، گلي و گاهي بنفش هستند.
اين گياه از قديم‌الايام در ايران و هند شناخته شده بوده و از طريق مصر به مغرب زمين راه يافته و يونانيان و روميان با آن آشنا شده‌اند. ظاهراً نام باسيليوم (Basileum) در خطاب به پادشاه گفته مي‌شده است و واژه‌اي يوناني است و نشان از اهميت آن در يونان قديم دارد. علت اين نام‌گذاري آنست كه يا از اين روغن به عنوان اسانسي در ماساژ شاهان استفاده مي‌شده است و يا اينكه مقام آن در ميان ساير گياهان چون پادشاهي تلقّي مي‌شده است. بيروني در الصيدنه (ص 292) نيز گفته است برخي آن را ˝فيلاطوريون˝ بمعناي دوستدار (مُحب‌الصاحب) ناميده‌اند.
در هند قديم و در زبان سانسكريت آن را تولسي (Tulsi) مي‌ناميدند و يكي از مقدسترين گياهان نزد هندوان تلقي مي‌شده است. اين حرمت تا امروز باقي مانده است و هنديان با تسبيح‌هايي كه از ساقه‌ي تولسي درست مي‌كنند ذكر و عبادت مي‌كنند و معتقدند اين گياه قلب و ذهنشان را به سوي حقيقت باز مي‌كند و تأثيري خالص‌كننده (Sattva) بر هوشياري داشته همچنين مهر و شفقت را در ما مي‌افزايد.
| نام | |||||||
| فارسي | عربي | سانسكريت | انگليسي | لاتين | سرياني | نبطي | رومي |
| ريحان | حَوك | Tulsi | Basil | Ocimum Basilicum | حوكا،اوگا | بادروج،باذروج | اوقيمون |
| اندام‌واره مورد استفاده | برگ، تخم |
| طبيعت | در دوم گرم و در اول خشك |
| مصلح | خيار، خرفه، سركه |
| مزه | شيرين، تند و گس |
| مؤثر بر سيستم‌هاي بدني | تنفسي، اعصاب، هاضمه و گوارش |
| تأثيرات شفابخش | ضدباكتري، ضد اسپاسم، مدر |
| تأثيرات ذهني-رواني | هوشياركننده |
| احتياط | حرارت بالا، معده ضعيف |
| مؤثر بر بيماريها | سرماخوردگي، سرفه، گرفتگي سينوس‌ها، سر درد، تب، شكم درد، روماتيسم |
| موارد تهيه و استفاده | پودر، برگ تازه، عصاره، اسانس، جوشانده در روغن، دم كرده |
حكيم مؤمن تنكابني در توصيف آن چنين مي‌گويد: « نوعي از ريحان و برگش ريزه و ساقش مربع و پر شاخ و كم بوي‌تر از ريحان و گلش مايل به سرخي و در مصر ريحان احمر نامند و برّي و بستاني مي‌باشد و خريفي (پاييزي) است نه ربيعي (بهاري) و تخمش تخم شربتي است كه از شيراز مي‌آورند و با شربتِ قند مي‌خورند … »
محمد حسين عقيلي خراساني در قرابادين كبير مي‌گويد اين گياه منسوب به مشتري (Jupiter) شمرده مي‌شود و علت آن را طبع گرمش بحساب آورده است! از آنجا كه در تنجيم قديم مزاج مشتري معتدل است و طبيعت گرم بيشتر از آن شمس و مريخ و ذَنَب است. بهتر است علت اين انتساب را در تأثير آرام‌بخش و هوشياركننده‌ي ريحان بحساب آورد.
در هر حال همانطور كه ابن سينا نيز در ˝قانون˝ تأكيد كرده است در استفاده از ريحان بايد دقت شود كه در معده كمي دير هضم بوده و زود مي‌گندد، پس آن را بايد به اندازه و به وقت تناول كرد. (قانون ج 2 ص 96)
خواص و روش‌هاي استفاده از ريحان
ريحان ويژگي قابض دارد و تخم آن داروي سوداست. اصولاً تخم ريحان لعاب فراوان داشته و از آنجا كه نرم‌كننده است در رفع ورم كليه و ترشحات زنانگي (ترشحات مهلبي) مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
سرماخوردگي: در مورد سرماخوردگي، سرفه و انسداد سينوس‌ها از آن استفاده مي‌شود به اين منظور تركيب مساوي پودر ريحان (1 جزء) و زنجبيل (1 جزء) به علاوه پودر دارچين (2 جزء) را در يك فنجان آب جوش دم كرده و در طي روز 2 تا 3 نوبت بنوشيد.
تهوع: براي رفع حالت تهوع بلغمي يك قاشق آب ريحان تازه با يك قاشق عسل را روزانه دو نوبت ميل كنيد.
بي‌خوابي: دم كرده‌ي ريحان يا ريحان و آويشن را يك ساعت قبل از خواب همراه با عسل بنوشيد. ضمناً مي‌توانيد پيش از خواب در يك وان آب گرم كه به آن يك قاشق چايخوري نمك و 5 قطره اسانس ريحان افزوده‌ايد بمدت يك ربع دراز بكشيد. (قبلاً امتحان كنيد كه پوستتان نسبت به اسانس ريحان حساسيت نداشته باشد.)
نيش حشرات: با گذاشتن گلدان ريحان در جلوي پنجره‌ها حشرات وارد خانه نمي‌شوند. ضمناً مي‌توان با جوشانده‌ي برگ ريحان همراه با برگ تازه‌ي آن ضماد درست كرد و روي نيش حشرات گذاشت و يا روغن خالص ريحان را بر روي محل نيش حشرات ماليد. ابن سينا آن را پادزهر نيش زنبور و كژدم بحساب آورده است.
شير مادران: در تحفه‌ي حكيم مؤمن گفته شده ضماد برگ ريحان بر پستان موّلد شير و رفع‌كننده‌ي ورم است. اصولاً خوردن برگ ريحان هم براي فزوني شير مادران توصيه شده است.
ضمناً اگر برگهاي له شده‌ي ريحان را چند ساعت در گلاب بخيسانيم سپس آن را ضماد كرده روي محل خراش و ترك پستان بگذاريم در التيام خراش مؤثر است.
رفع اخلاط سر: گفته شده است ريحان گياهي است با تأثيرات مسهل و خارج سازنده‌ي اخلاط. ابن سينا اشاره كرده كه اگر اخلاطي آماده خارج ساختن باشند ريحان آنها را بيرون مي‌راند ولي اخلاطي كه عميق شده‌اند را نمي‌توان تنها با ريحان خارج ساخت.
در هر حال گذاشتن ضماد آن روي چشم باعث رفع پريدن پلك چشم مي‌شود و بخور و در چشم كشيدن افشره‌اش باعث تقويت ديد خواهد شد. گفته شده چكاندن افشره‌ي ريحان در داخل بيني خون دماغ را متوقف مي‌سازد و اگر از افشره‌ي ريحان، سركه و كافور فتيله سازند هم براي خون دماغ و هم سنگيني گوش مفيد است. حتّي گذاشتن برگ ريحان در گوش را به علت خروج اخلاط سطحي رافع درد بحساب آورده‌اند ولي استفاده‌ي زياد و مكرر از آن خود مسبّب فزوني خلط در سر و تاريكي ديده خواهد شد.
سيستم هاضمه: گفته شده خوردن برگ ريحان همراه با مُصلحينش با شكم خالي باعث تقويت سيستم هاضمه است.
حتّي ماساژ روغن ريحان روي معده بسياري از مشكلات گوارشي را بهبود مي‌بخشد. ضمناً ماساژ ملايم روغن ريحان در ناحيه‌ي پايين شكم براي درمان قاعدگي‌هاي دردناك و خونريزي كم مفيد است.
سر دردهاي ناشي از سيستم گوارش نيز با ريحان قابل مديريت است. به اين منظور به عنوان مثال مي‌توان 3 قطره اسانس ريحان را روي يك حب قند ريخت و در دهان گذاشت.
برخي فراورده‌هاي ريحان
اسانس ريحان: از حدود 1000 كيلوگرم ريحان يك كيلو اسانس (روغن فرّار) بدست مي‌آيد. اسانس ريحان به نام بازيليك معروف است و مايعي به رنگ زرد مايل به سبز مي‌باشد. در آب حل نمي‌شود ولي قابل انحلال در دو برابر حجم خود الكل ˚80 است. اسانس ريحان را از طريق تقطير از برگ و سرگل آن استخراج مي‌كنند و براي رفع اسپاسم و رفع سردردهاي ميگرني مفيد است. تركيب اين اسانس با اسانس‌هاي ديگري مثل اسطوخدوس و برگاموت و افزودن آنها به روغن حامل و براي ماساژ مي‌تواند در رفع خستگي عضلات و تنس ماهيچه‌اي مؤثر باشد.
روغن ريحان: آب برگ تازه‌ي ريحان را به اندازه‌ي نصف استكان تهيه كنيد و با همين مقدار روغن زيتون مخلوط كرده با حرارت كم بجوشانيد تا آب بخار شده و فقط روغن باقي بماند. اين روغن طبيعت گرم و تند و جالي (روشن كننده) دارد و براي تحليل رطوبت و تقويت اعصاب و دفع كرم معده استفاده مي‌شده است.
دمنوش ريحان: لااقل 10 برگ تازه و بزرگ ريحان را در يك فنجان آب جوش تا 3 دقيقه بگذاريد تا دم بكشد. اين مخلوط را مي‌توان همراه عسل پيش از خواب نوشيد. خواب‌آور و مسكن اعصاب است.
شربت ريحان:200 گرم برگ ريحان تازه را شسته در يك ليتر آب مي‌گذاريم يك ساعت بماند سپس آن را مي‌جوشانيم تا 4/3 از آب آن باقي بماند سپس به آن شكر تصفيه نشده مي‌افزاييم تا به غلظت شربت رقيق در آيد. مصرف 3 قاشق از آن در طي روز مسكن براي بيماران مبتلا به برونشيت است.
منابع و مآخذ:
- ابن سينا، حسين بن عبدالله. قانون در طب.، ترجمه عبدالرحمن شرفكندي، تهران سروش 1362 ج دوم.
- بيروني، ابوريحان. الصيدنه في الطب.، ترجمه باقر مظفرزاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسي 1383.
- تنكابني، سيد محمد مؤمن. تحفه‌المؤمنين. تصحيح و تحقيق روجا رحيمي، محمد رضا شمس اردكاني، فاطمه فرجادمند.، مؤسسه نشر شهر 1386.
- عقيلي خراساني، محمد حسين. قرابادين كبير.، نسخه چاپ سنگي.
- زرگري، علي.، گياهان دارويي.، انتشارات دانشگاه تهران 1376 جلد چهارم.