نويسنده: برزو قادري
اسطوخودوس(Lavandula Stoechas) بوتهای پرپشت با ساقههای متعدد و چهارگوش به ارتفاع تقريبی 30 تا 60 سانتيمتر است که معمولاً در جنگلهای غير انبوه، تپههای خشک و دامنههای کم ارتفاع و گاهی هم در سواحل درياها رشد میکند و در هر حال معمولاً از دامنههای 1500متری بالاتر نمیرويد. اين گياه در اروپا بويژه در منطقهی مديترانه، شمال آفريقا و جزاير قناری به طور طبيعی رشد میکند و اعراب و ايرانيان از قرنها پيش با آن آشنا بودهاند، هر چند هيچگاه گياه بومی اين مناطق نبوده است. ابوريحان بيرونی در اين رابطه حتّی نام اسطوخودوس را برگرفته از سَتوخس رومی بحساب آورده است و از قول ديوسکوريد میگويد: « نام اسطوخودوس از نام يکی از جزيرههايی است که آن را از آنجا میآورند.» و سيّد محمد تنکابنی اسطوخودوس را واژهای يونانی و به معنای حافظالارواح ذکر کرده است. ولی در واقع میدانيم که نام اسطوخودوس (Lavandula) از ريشهی لاتين Lavare بمعنای “شستن” اخذ شده است و علت اين نامگذاری احتمالاً به اين علت بوده که در تميز کردن و شستن زخمها بکار میرفته است و اينکه اصل يونانی اين واژهی لاتين چيست نياز به پیگيريهای واژهشناسانهی بيشتری دارد. از شاخههای برگدار اين گياه رايحهی قوی و مطبوعی استشمام میشود و آنچنان پس از گل دادن ظاهر زيبا و فريبندهای پيدا ميکند که حتّی در برخی نواحی به عنوان يک گل زينتی پرورش داده میشود.
از اختصاصات اين گياه آن است که برگهای باريک و بلند با لبهی برگشته و پوشيده از کرکهای پنبهای دارد و از کنارهی برگهای آن ساقههای کوتاه برگدار ظاهر میشود. گلهای آن معمولاً به رنگ ارغوانی و به صورت سنبلههای فشرده، چهار وجهی با ظاهر بيضوی بلند هستند.
در هر حال اسطوخودوس در درمانگری ايرانی اهميت و جايگاه ويژهای داشته است و قرنها از خواص درمانی آن استفاده شده است. ابنسينا اسطوخودوس را مرکب از گوهر خاکی سرد و آتشينِ لطيف بحساب آورده است و دربارهی خواص آن چنين میگويد: «بوسيله تلخی که در آن است گدازنده و لطافتبخش است و تناول آن بند آمدگيها را باز میکند، میزدايد و اندک قبوضيتی دارد که بدن و درون را توان دهد و عفونت را جلوگيری کند.»
اندامواره مورد استفاده | گل و سرشاخههای گلدار |
طبيعت | در درجه اول گرم و در درجه دوم خشک |
مصلح | سکنجبين |
مزه | تند و تلخ |
مؤثر بر سيستمهای بدنی | سيستم اعصاب |
تأثيرات شفابخش | محلّل (هضم کننده و گشايندهی انسدادهای درون اعضاء)
مفتّح سدد، ملطّف و مقوی بدن، قلب و احشاء، جالی(روشن کننده)، مُدر، بادشکن، ضد اسپاسم و شل کنندهی عضلات |
تأثيرات ذهنی و روانی | تقويت حافظه، مقوی مغز و اعصاب ، آرامبخش، خوابآور |
احتياط | افراد صفرايی مزاج |
مؤثر بر بيماريها | آسم، نزله، بند آورندهی خون، ضد عفونی کننده زخمها
درد مفاصل، نقرس |
موارد تهيه و استفاده | دم کرده، کمپرس، اسانس و روغن، بخور، شربت، پماد، تنطور. |
خواص و روشهای استفاده از اسطوخودوس :
رفع بیخوابی :
تنوع تأثيرات اسطوخودوس عموماً بر پيچيدگی ساختمان شيميايی آن دلالت دارد و در هر حال يک داروی مناسب برای بیخوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنشهای فکری، اضطراب يا حتّی پيش فعالی مغز بحساب میآيد. از چشمانداز طب ايرانی، بیخوابیهای ناشی از غلبهی خشکی ناشی از خلط سودا بر دماغ را بر طرف میسازد. به اين منظور میتوان از نسخههای زير استفاده کرد :
- پنج گرم پودر اسطوخودوس را با ده گرم پودر ريشهی سنبلالطيب مخلوط کرده و در سه فنجان آبجوش ريخته و 10 دقيقه دم کنيد. اين دم کرده را يک ساعت پيش از خواب پس از صاف کردن ميل کنيد. نه تنها خوابآور بلکه مقّوی قلب و اعصاب است و میتواند در درمان رعشهی اعضای بدن، سرگيجه، سردرد و فراموشی مفيد باشد.
- سه قطره از روغن اسطوخودوس را روی تکهای پنبه بچکانيد و داخل بالش خود قرار دهيد. وقتی سرتان را روی بالش میگذاريد، رايحهی اسطوخودوس تسکين دهنده و آرامبخش بوده و خواب راحتی را برايتان حاصل میکند.
- به وان آب خود بين 3 تا 7 قطره روغن اسطوخودوس اضافه کنيد و بين 10 دقيقه تا 20 دقيقه آرام دراز بکشيد تأثير آرامبخش و خوابآور خوبی خواهد داشت. اگر به غير از اسانس اسطوخودوس يک قاشق هم روغن کنجد اضافه شود تأثير آرامبخش بيشتری خواهد داشت.
امراض سينه، سرماخوردگی(نزله) و سرفه(سعال) :
اثر مسکّن، ضد عفونی کننده و آنتیبيوتيک اسطوخودوس آن را به عنوان دارويی با ارزش در درمان سرماخوردگی، سرفه و زکام، سينوزيت و آنفولانزا معرفی ساخته است.
- با افزودن چند قطره روغن اسطوخودوس به آب و بخور و استنشاق آن میتوان از خواص ضد ويروس، ضد احتقان آن استفاده کرد و به افرادی که سرماخوردهاند و به انفولانزا مبتلا شدهاند قابل توصيه است.
- ماساژ دو قطره از روغن اسطوخودوس در طرفين حفرههای بينی و زير تيغهی بينی همچنين در امتداد لبهی استخوانی ناحيهی ابروها در رفع حالات و آثار زکام مؤثر است.
مقوی قلب و اعصاب :
اسطوخودوس تأثيری تقويت کننده(tonic) و آرامبخش(sedative) بر عضلات قلب دارد. به همين علت برای درمان تپش قلب (palpitation) و کاهش فشار خون مفيد است.
- صد گرم اسطوخودوس خشک را در 900 گرم آب و 100 گرم گلاب يک شب تا صبح بخيسانيد و صبح با شعلهی کم بجوشانيد تا ثلث آن باقی بماند. سپس صاف کرده و 450 گرم شکر قهوهای به آن بيفزاييد تا مثل شربت غليظ شود. روزی 2 قاشق غذاخوری ميل شود مقّوی قلب و اعصاب است.
رفع سردرد (صداع) :
در رفع دردهای عضلانی ناشی از ورزش و کشيدگی، کاهش درد بطور موضعی و کاهش واکنش سيستم عصبی مرکزی نسبت به درد و انواع سر دردها مؤثر است.
- برای رفع سردردهای سودايی و تقويت روح و قوای دماغی و اصولاً رفع سودای آشفته و زياد از مجموعه زير میتوان استفاده کرد :
اسطوخودوس 84 گرم
گشنيز خشک 28 گرم
مرزنجوش 21 گرم
مصطکی، هليله کابلی و کندر از هر کدام 12 گرم
که بايد آنها را آسياب کرده و هر شب 8 گرم از آن را ميل کرد. اين ترکيب در ضعف باصره، کرانی سامعه و رفع نزلات رمد(ورم ملتحمهconjunctivitis )و ربو(Allergic asthma) هم مفيد است.
- نسخهی زير در رفع انواع سردردهای سرد، مرطوب، سودايی و وسواس سودايی مفيد است:
اسطوخودوس 1500 گرم رازيانه 500 گرم
بادرنجبويه 300 گرم سرخ وليک 450 گرم
بسفايج فستقی 250 گرم پولک 360 گرم
گل گاوزبان 150 گرم بهارنارنج 150 گرم
هوفاريقون 250 گرم ريشه کاسنی 500 گرم
گل بابونه شيرازی 700 گرم گل سرخ 400 گرم
اگير ترکی 300 گرم خلال نارنج 150 گرم
سنگ لاجورد 30 گرم انيسون 50 گرم
ادويهی فوقالذکر را باستثنای سنگ لاجورد بدون کوبيدن در 10 برابر آب خيسانده شود و صبح روز بعد جوشانده شود تا يک سوم آب باقی بماند. سپس از پارچهی ضخيمی گذرانده و صاف کنند و به آن شکر قهوهای افزوده تا مثل شربت به قوام آيد. سنگ لاجورد را کوبيده از الک آردی عبور داده و داخل شربت ريخته تا حل شود. يک شب میگذارند و روز ديگر شربت را از پارچه ضخيمی عبور داده و صاف کرده در شيشه نگهداری میکنند.
حال هر شب هنگام خواب يک ليوان از اين شربت میتواند ميل شود که در رفع انواع سردرد مفيد است. اين شربت در رفع سردرد بارد و سرد با آب گرم تهيه شود. و در رفع سردرد رطب و مرطوب با مرزنجوش تهيه شود در صداع و سردرد سوادوی با شربت گاوزبان و آب گرم تهيه شود در وسواس سوداوی با شربت اترج که در عرق اترج حل شده باشد.
رفع و پاک کردن عفونتها :
اسطوخودوس موجب کشته شدن قارچها میشود و در درمان عفونتهايي مثل کچلی(ringworm) و پای ورزشکاران(Athleteʼs foot) هم مؤثر است. از آن حتّی در دفع و کشتن حشرات مثل بيد استفاده میشده است.
- ترکيب 2 قطره روغن اسطوخودوس با روغن برگاموت يا ليموشيرين بر روی پوست باعث جلوگيری از گزش پشههای ريز و ساير حشرات میشود و در صورت گزيده شدن بلافاصله با ماليدن کمی روغن خالص اسطوخودوس به موضع گزيده شدن، درد برطرف شده و از گسترش تحريک و عفونت جلوگيری میکند. برای دور کردن ککها از حيوانات و درمان آلودگی به شپش سر و جرب هم میتوان از روغن اسطوخودوس استفاده کرد.
- از خواص ترميم کنندگی پوست و درمان سوختگی و رفع عفونت اسطوخودوس میتوان در ترکيب انواع لوسيونها و کرمها استفاده کرد.
برخی فراوردههای اسطوخودوس
1 . روغن فرّار اسطوخودوس :
اين روغن را با روش تقطير از گل اسطوخودوس میگيرند و دارای ويژگيهای زير است: آرامبخش، تسکيندهنده، از بين برندهی انگلهايی مثل شپش و ککها، از بين برندهی باکتريها و قارچها، دور کنندهی حشرات، برطرف کنندهی اسپاسم و کشيدگی عضلات، برطرف کنندهی سرفه و بوی نامطبوع، ترميم کنندهی زخم، تقويت کنندهی سيستم عصبی و خوابآور.
از روغن فرّار اسطوخودوس استفادههای بسياری میتوان کرد و معمولاً يکی از ده روغنِ معطر اصلی هر رايحه درمانی بحساب میآيد.
2 . دم کرده و چای اسطوخودوس :
حدود 5 گرم گل اسطوخودوس را در يک ليتر آبجوش ريخته و بمدت 10 دقيقه میگذاريم تا دم بکشد. میتوان 3 تا 4 فنجان از اين دم کرده را برای استفاده از خواص آن پس از صاف کردن نوشيد.
3 . کمپرس اسطوخودوس :
30 گرم گل و يا سرشاخهی گلدار اين گياه را با يک ليتر آبجوش مخلوط کرده و بمدت 10 دقيقه دم میکنيم. میتوان از اين محلول به عنوان کمپرس استفاده کرد.
4 . مربای اسطوخودوس :
طرز تهيهی آن مثل مربای گل سرخ بوده و مقدار شکر آن 2 برابر وزن اسطوخودوس میباشد. مداومت در خوردن مربای اسطوخودوس(با عسل) برای رفع سودا، غم و وسواس سودايی همچنين تقويت حافظه و تفريح مفيد است. (روزانه 15 گرم ميل شود).
منابع و مآخذ :
ـ ابنسينا، حسينبنعبداله.، قانون در طب.، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش 1362 ج دوم.
ـ بيرونی، ابوريحان.، الصيدنه فیالطب.، ترجمه باقر مظفرزاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
ـ تنکابنی، سيدمحمد مؤمن، تحفهالمومنين، تصحيح و تحقيق روجا رحيمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، موسسه نشر شهر 1386 .
ـ عباديانی، محمد.، داروهای آبدست طبيب، انتشارات نياکان 1390 .
ـ زرگری، علی.، گياهان دارويی.، انتشارات دانشگاه تهران 1376 جلد 4 .
ـ عقيلی خراسانی، سيدمحمدحسين.، قرابادين کبير.، نسخه خطی موجود در کتابخانهی مؤلف.