مروری بر خواص درمانی اسطوخودوس

نويسنده: برزو قادري

 

اسطوخودوس(Lavandula Stoechas) بوته­ای پرپشت با ساقه­های متعدد و چهارگوش به ارتفاع تقريبی 30 تا 60 سانتيمتر است که معمولاً در جنگلهای غير انبوه، تپه­های خشک و دامنه­های کم ارتفاع و گاهی هم در سواحل درياها رشد می­کند و در هر حال معمولاً از دامنه­های 1500متری بالاتر نمی­رويد. اين گياه در اروپا بويژه در منطقه­ی مديترانه، شمال آفريقا و جزاير قناری به طور طبيعی رشد می­کند و اعراب و ايرانيان از قرنها پيش با آن آشنا بوده­اند، هر چند هيچگاه گياه بومی اين مناطق نبوده است. ابوريحان بيرونی در اين رابطه حتّی نام اسطوخودوس را برگرفته از سَتوخس رومی بحساب آورده است و از قول ديوسکوريد می­گويد: « نام اسطوخودوس از نام يکی از جزيره­هايی است که آن را از آنجا می­آورند.» و سيّد محمد تنکابنی اسطوخودوس را واژه­ای يونانی و به معنای حافظ­الارواح ذکر کرده است. ولی در واقع می­دانيم که نام اسطوخودوس (Lavandula) از ريشه­ی لاتين Lavare بمعنای “شستن” اخذ شده است و علت اين نام­گذاری احتمالاً به اين علت بوده که در تميز کردن و شستن زخم­ها بکار می­رفته است و اينکه اصل يونانی اين واژه‌ی لاتين چيست نياز به پی­گيريهای واژه­شناسانه­ی بيشتری دارد. از شاخه­های برگدار اين گياه رايحه­ی قوی و مطبوعی استشمام می­شود و آنچنان پس از گل دادن ظاهر زيبا و فريبنده­ای پيدا مي‌کند که حتّی در برخی نواحی به عنوان يک گل زينتی پرورش داده می­شود.

از اختصاصات اين گياه آن است که برگهای باريک و بلند با لبه­ی برگشته و پوشيده از کرکهای پنبه­ای دارد و از کناره­ی برگهای آن ساقه­های کوتاه برگدار ظاهر می­شود. گل­های آن معمولاً به رنگ ارغوانی و به صورت سنبله­های فشرده، چهار وجهی با ظاهر بيضوی بلند هستند.

در هر حال اسطوخودوس در درمانگری ايرانی اهميت و جايگاه ويژه­ای داشته است و قرنها از خواص درمانی آن استفاده شده است. ابن­سينا اسطوخودوس را مرکب از گوهر خاکی سرد و آتشينِ لطيف بحساب آورده است و درباره­ی خواص آن چنين می­گويد: «بوسيله تلخی که در آن است گدازنده و لطافت­بخش است و تناول آن بند آمدگيها را باز می­کند، می­زدايد و اندک قبوضيتی دارد که بدن و درون را توان دهد و عفونت را جلوگيری کند.»

اندام­واره مورد استفاده	گل و سرشاخه­های گلدار
طبيعت	در درجه اول گرم  و  در درجه دوم خشک
مصلح	سکنجبين
مزه	تند و تلخ
مؤثر بر سيستم­های بدنی	سيستم اعصاب
تأثيرات شفابخش	محلّل (هضم کننده و گشاينده­ی انسدادهای درون اعضاء) مفتّح سدد، ملطّف و مقوی بدن، قلب و احشاء، جالی(روشن کننده)، مُدر، بادشکن، ضد اسپاسم و شل کننده­ی عضلات
تأثيرات ذهنی و روانی	تقويت حافظه، مقوی مغز و اعصاب ، آرام­بخش، خواب­آور
احتياط	افراد صفرايی مزاج
مؤثر بر بيماريها	آسم، نزله، بند آورنده­ی خون، ضد عفونی کننده زخم­ها درد مفاصل، نقرس
موارد تهيه و استفاده	دم کرده، کمپرس، اسانس و روغن، بخور، شربت، پماد، تنطور.

 

خواص و روشهای استفاده از اسطوخودوس :

رفع بی­خوابی :

تنوع تأثيرات اسطوخودوس عموماً بر پيچيدگی ساختمان شيميايی آن دلالت دارد و در هر حال يک داروی مناسب برای بی­خوابی ناشی از خستگی جسمانی، تنش­های فکری، اضطراب يا حتّی پيش فعالی مغز بحساب می­آيد. از چشم­انداز طب ايرانی، بی­خوابی­های ناشی از غلبه­ی خشکی ناشی از خلط سودا بر دماغ را بر طرف می­سازد. به اين منظور می­توان از نسخه­های زير استفاده کرد :

• پنج گرم پودر اسطوخودوس را با ده گرم پودر ريشه­ی سنبل­الطيب مخلوط کرده و در سه فنجان آب­جوش ريخته و 10 دقيقه دم کنيد. اين دم کرده را يک ساعت پيش از خواب پس از صاف کردن ميل کنيد. نه تنها خواب­آور بلکه مقّوی قلب و اعصاب است و می­تواند در درمان رعشه­ی اعضای بدن، سرگيجه، سردرد و فراموشی مفيد باشد.
• سه قطره از روغن اسطوخودوس را روی تکه­ای پنبه بچکانيد و داخل بالش خود قرار دهيد. وقتی سرتان را روی بالش می­گذاريد، رايحه­ی اسطوخودوس تسکين دهنده و آرام­بخش بوده و خواب راحتی را برايتان حاصل می­کند.
• به وان آب خود بين 3 تا 7 قطره روغن اسطوخودوس اضافه کنيد و بين 10 دقيقه تا 20 دقيقه آرام دراز بکشيد تأثير آرام­بخش و خواب­آور خوبی خواهد داشت. اگر به غير از اسانس اسطوخودوس يک قاشق هم روغن کنجد اضافه شود تأثير آرام­بخش بيشتری خواهد داشت.

امراض سينه، سرماخوردگی(نزله) و سرفه(سعال) :

اثر مسکّن، ضد عفونی کننده و آنتی­بيوتيک اسطوخودوس آن را به عنوان دارويی با ارزش در درمان سرماخوردگی، سرفه و زکام، سينوزيت و آنفولانزا معرفی ساخته است.

• با افزودن چند قطره روغن اسطوخودوس به آب و بخور و استنشاق آن می­توان از خواص ضد ويروس، ضد احتقان آن استفاده کرد و به افرادی که سرماخورده­اند و به انفولانزا مبتلا شده­اند قابل توصيه است.
• ماساژ دو قطره از روغن اسطوخودوس در طرفين حفره­های بينی و زير تيغه­ی بينی همچنين در امتداد لبه­ی استخوانی ناحيه­ی ابروها در رفع حالات و آثار زکام مؤثر است.

مقوی قلب و اعصاب :

اسطوخودوس تأثيری تقويت کننده(tonic) و آرام­بخش(sedative) بر عضلات قلب دارد. به همين علت برای درمان تپش قلب (palpitation) و کاهش فشار خون مفيد است.

• صد گرم اسطوخودوس خشک را در 900 گرم آب و 100 گرم گلاب يک شب تا صبح بخيسانيد و صبح با شعله­ی کم بجوشانيد تا ثلث آن باقی بماند. سپس صاف کرده و 450 گرم شکر قهوه­ای به آن بيفزاييد تا مثل شربت غليظ شود. روزی 2 قاشق غذاخوری ميل شود مقّوی قلب و اعصاب است.

رفع سردرد (صداع) :

در رفع دردهای عضلانی ناشی از ورزش و کشيدگی، کاهش درد بطور موضعی و کاهش واکنش سيستم عصبی مرکزی نسبت به درد و انواع سر دردها مؤثر است.

• برای رفع سردردهای سودايی و تقويت روح و قوای دماغی و اصولاً رفع سودای آشفته و زياد از مجموعه زير می­توان استفاده کرد :

اسطوخودوس  84 گرم

گشنيز خشک  28 گرم

مرزنجوش  21 گرم

مصطکی، هليله کابلی و کندر   از هر کدام 12 گرم

که بايد آنها را آسياب کرده و هر شب 8 گرم از آن را ميل کرد. اين ترکيب در ضعف باصره، کرانی سامعه و رفع نزلات رمد(ورم ملتحمهconjunctivitis )و ربو(Allergic asthma) هم مفيد است.

• نسخه­ی زير در رفع انواع سردردهای سرد، مرطوب، سودايی و وسواس سودايی مفيد است:

اسطوخودوس   1500 گرم                                              رازيانه  500 گرم

بادرنجبويه   300 گرم                                                    سرخ وليک   450 گرم

بسفايج فستقی  250 گرم                                                 پولک  360 گرم

گل گاوزبان  150 گرم                                                    بهارنارنج  150 گرم

هوفاريقون   250 گرم                                                  ريشه کاسنی  500 گرم

گل بابونه شيرازی  700 گرم                                         گل سرخ  400 گرم

اگير ترکی  300 گرم                                                     خلال نارنج   150 گرم

سنگ لاجورد  30 گرم                                                 انيسون   50 گرم

ادويه­ی فوق­الذکر را باستثنای سنگ لاجورد بدون کوبيدن در 10 برابر آب خيسانده شود و صبح روز بعد جوشانده شود تا يک سوم آب باقی بماند. سپس از پارچه­ی ضخيمی گذرانده و صاف کنند و به آن شکر قهوه­ای افزوده تا مثل شربت به قوام آيد. سنگ لاجورد را کوبيده از الک آردی عبور داده و داخل شربت ريخته تا حل شود. يک شب می­گذارند و روز ديگر شربت را از پارچه ضخيمی عبور داده و صاف کرده در شيشه نگهداری می­کنند.

حال هر شب هنگام خواب يک ليوان از اين شربت می­تواند ميل شود که در رفع انواع سردرد مفيد است.  اين شربت در رفع سردرد بارد و سرد با آب گرم تهيه شود. و در رفع سردرد رطب و مرطوب با مرزنجوش تهيه شود در صداع و سردرد سوادوی با شربت گاوزبان و آب گرم تهيه شود در وسواس سوداوی با شربت اترج که در عرق اترج حل شده باشد.

رفع و پاک کردن عفونت­ها :

اسطوخودوس موجب کشته شدن قارچ­ها می­شود و در درمان عفونت­هايي مثل کچلی(ringworm) و پای ورزشکاران(Athleteʼs foot) هم مؤثر است. از آن حتّی در دفع و کشتن حشرات مثل بيد استفاده می­شده است.

• ترکيب 2 قطره روغن اسطوخودوس با روغن برگاموت يا ليموشيرين بر روی پوست باعث جلوگيری از گزش پشه­های ريز و ساير حشرات می­شود و در صورت گزيده شدن بلافاصله با ماليدن کمی روغن خالص اسطوخودوس به موضع گزيده شدن، درد برطرف شده و از گسترش تحريک و عفونت جلوگيری می­کند. برای دور کردن کک­ها از حيوانات و درمان آلودگی به شپش­ سر و جرب هم می­توان از روغن اسطوخودوس استفاده کرد.
• از خواص ترميم کنندگی پوست و درمان سوختگی و رفع عفونت اسطوخودوس می­توان در ترکيب انواع لوسيون­ها و کرم­ها استفاده کرد.

برخی فراورده­های اسطوخودوس

1 . روغن فرّار اسطوخودوس :

اين روغن را با روش تقطير از گل اسطوخودوس می­گيرند و دارای ويژگيهای زير است: آرام‌بخش، تسکين­دهنده، از بين برنده­ی انگلهايی مثل شپش و ککها، از بين برنده­ی باکتريها و قارچ‌ها، دور کننده­ی حشرات، برطرف کننده­ی اسپاسم و کشيدگی عضلات، برطرف کننده­ی سرفه و بوی نامطبوع، ترميم کننده­ی زخم، تقويت کننده­ی سيستم عصبی و خواب­آور.

از روغن فرّار اسطوخودوس استفاده­های بسياری می­توان کرد و معمولاً يکی از ده روغنِ معطر اصلی هر رايحه درمانی بحساب می­آيد.

 

2 . دم کرده و چای اسطوخودوس :

حدود 5 گرم گل اسطوخودوس را در يک ليتر آب­جوش ريخته و بمدت 10 دقيقه می­گذاريم تا دم بکشد. می­توان 3 تا 4 فنجان از اين دم کرده را برای استفاده از خواص آن پس از صاف کردن نوشيد.

3 . کمپرس اسطوخودوس :

30 گرم گل و يا سرشاخه­ی گلدار اين گياه را با يک ليتر آب­جوش مخلوط کرده و بمدت 10 دقيقه دم می­کنيم. می­توان از اين محلول به عنوان کمپرس استفاده کرد.

4 . مربای اسطوخودوس :

طرز تهيه­ی آن مثل مربای گل سرخ بوده و مقدار شکر آن 2 برابر وزن اسطوخودوس می­باشد. مداومت در خوردن مربای اسطوخودوس(با عسل) برای رفع سودا، غم و وسواس سودايی همچنين تقويت حافظه و تفريح مفيد است. (روزانه 15 گرم ميل شود).

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ :

 

ـ ابن­سينا، حسين­بن­عبداله.، قانون در طب.، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش 1362 ج دوم.

ـ بيرونی، ابوريحان.، الصيدنه فی­الطب.، ترجمه باقر مظفرزاده، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

ـ تنکابنی، سيدمحمد مؤمن، تحفه­المومنين، تصحيح و تحقيق روجا رحيمی، محمدرضا شمس اردکانی، فاطمه فرجادمند، موسسه نشر شهر 1386 .

ـ عباديانی، محمد.، داروهای آبدست طبيب، انتشارات نياکان 1390 .

ـ زرگری، علی.، گياهان دارويی.، انتشارات دانشگاه تهران 1376 جلد 4 .

ـ عقيلی خراسانی، سيدمحمدحسين.، قرابادين کبير.، نسخه خطی موجود در کتابخانه­ی مؤلف.